حسن بصری گنجینه دار علم و عرفان - اکبر ثبوت

حسن بصری از طلایه‌داران نخستین و اولیه تصوف و عرفان اسلامی است كه بی‌شك در مكتب عرفانی امام علی(ع) پرورش یافته است. از همین روی بسیاری از سلسله‌های صوفیه از طریق این حلقه طلایی نیز پیوند تربیتی خود را به علی(ع) و مكتب عرفانی اهل بیت می‌رسانند. به جهت همین اهمیت استثنایی نقش حسن در پیوند دادن صوفیه به امام علی و مكتب تربیتی-عرفانی اهل بیت است كه عده‌ای وی و نقش مهمش را نشانه گرفته و سعی در تشكیك در اصالت عرفانی وی و اتصالش به علی و ارادتش به خاندان اهل بیت عصمت و طهارت كرده‌اند تا از این طریق اتصال صوفیه به علی و اهل بیت را منكر شوند.
محقق ارجمند آقای اكبر ثبوت كه از

شاگردان برجسته علامه ذوالفنون ابوالحسن شعرانی بوده‌اند در این مورد چنین نگاشته‌اند: «برخی نیز به انگیزه‌هایی كه نیاز به گفتن آن نیست كوشیده‌اند كه از وی چهره‌ای نامطلوب ترسیم و ارائه نمایند. نگارنده این سطور با اعتراف به قلت بضاعت علمی خویش و ضرورت تتبعی گسترده و دقیق در این باب كه تراكم اشتغالات موجود مانع از آن است بر آن شد كه در حد وسع خود در این مورد ادای وظیفه‌ای بنماید و پرده‌هایی از زندگی و اندیشه این گنجینه‌دار علم و عرفان را در برابر دیدگاه دلبستگان حقیقت قرار دهد و چنین شد كه در طول مدتی بیش از یك سال این اوراق فراهم آمد.»
مولف محترم ضمن آغاز كتاب با یاد دو تن از اساتید خود چنین می‌نویسد: «آغاز این دفتر را با نام گرامی دو استاد بزرگوارم می‌آرایم كه برای نخستین بار مرا از ستمی كه بر عارف دانای بصری رفته آگاه كردند: «دانشمند محقق و حكیم و اصولی و منطق‌شناس نامی محمود شهابی‌خراسانی و علامه رجالی و فقیه و محدث نقاد محمدتقی شوشتری عرج الله برومهما الی دارالقرار و جمع بینهما و بین محمد(ص) و آله الاخیار الابرار.» همین مقدمه به خودی خود می‌تواند اهمیت این كتاب را در معرفی عارفی عالم كه قرن‌ها مظلوم واقع شده نشان دهد.
این كتاب و چاپ آن مزایای بسیاری دارد كه یكی هم می‌توان به فهرست‌های كامل آن كه در پایان كتاب آمده است اشاره داشت. اما بی‌گمان مهم‌ترین مزیت كتاب محققانه و جامع بودن آن است كه به نظر می‌رسد محقق و مولف محترم آن هیچ مبحث مرتبط با زندگی و شخصیت این عارف نامی را تحقیق‌ناشده و نانوشته باقی نگذاشته باشد. مولف محترم در رابطه با دیگر دلیل اقدام خود در تحقیق و تالیف این اثر می‌نویسد: «با همه شهرت و اهمیت كم‌نظیر حسن بصری در تاریخ معارف اسلامی و ایرانی و تاثیر همه‌جانبه‌ای كه در سراسر جهان اسلام نهاده و روایات و منقولات بی‌شماری كه در باب سخنان و معتقدات و عملكردهای او وجود دارد و تحقیقات بسیاری كه در این زمینه انجام گرفته در زبان فارسی كتاب جامعی برای معرفی او تالیف نشده است.»
فصل نخست كتاب به «تولد، پدر و مادر و برادران، دوران كودكی و زندگی خانوادگی» حسن می‌پردازد. «حسن بصری (22-110هـ.) متكلم، واعظ، مفسر، محدث، فقیه، یكی از هشت زاهد نامور و از نخستین پیشوایان تصوف ملقب به امام التابعین سیدالتابعین امام اهل البصره، شیخ‌الاسلام و مكنی‌به ابوسعید یا ابومحمد یا ابوعلی.در باب تاریخ تولد وی اتفاق نظر وجود ندارد. به یك روایت وی در دوره حیات پیامبر (ص) تولد یافته و از كوزه آب رسول(ص) نوشیده و حضرت او را دعا كرده و به روایتی دیگر در ماجرای گفت‌وگوهای صحابه برای گزینش خلیفه سوم همراه پدرش حضور داشته و در آن هنگام نوجوانی زیباروی و معتدل‌القامه بوده و به روایت سوم در روز قتل عثمان ده ساله بوده و به این ترتیب دو سه سال پس از قتل عمر به دنیا آمده است. اما به نظر می‌رسد كه گزارش حاكی از تولد وی در سال 22هـ. یك سال پیش از درگذشت عمر درست‌تر باشد. زیرا به روایت معتبر، وی در روز قتل عثمان 14 سال داشته است.»حسن محضر پانصد تن از صحابه پیامبر(ص)‌ و كثیری از تابعین را درك كرد و از جمله استادان و مشایخ وی اینانند: حطان بن عبدالله رقاشی بصری، انس بن مالك انصاری صحابی، جابربن عبدالله انصاری، عبدالله بن عباس، ابوذر، كمیل بن زیاد و البته امام علی(ع) كه مولف محترم در این رابطه باب نوشتاری مستقلی را گشوده است. و اما درباره شاگردان وی می‌توان گفت «شاگردان حسن مانند شیوخ او فراوان‌اند و از میان ایشان برخی را كه پیوندهای استوارتری با وی داشته و غالباً در رشته‌ای خاص (قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، لغت، عقاید، وعظ، زهد و ...) شاخص بوده‌اند یاد می‌كنیم تا استادی او در رشته‌های گوناگون آشكار شود».از جمله شاگردان وی می‌توان از: فرقدبن یعقوب سنجی، حمزه اعمی، شیبان نحوی، ربیع‌بن انس، حمادبن سلمه، مالك دینار، واصل بن عطا، عمربن عبید، ابن ابی اسحاق از نحویان معروف و عتبه بن الغلام از مشایخ متقدم صوفیه یاد كرد.
در فصل سیزدهم كتاب، جایگاه حسن در ادبیات فارسی مورد بررسی محققانه مولف محترم قرار گرفته و از حكایات وی در كتاب‌های تذكره‌الاولیای عطار، تفسیر سوره یوسف نوشته احمدبن محمدبن زید طوسی، منطق‌الطیر و مصیبت‌نامه و الهی‌نامه عطار و مثنوی اسرارالشهود، اثر طبع امیری لاهیجی سخن به میان رفته است.در فصل شانزدهم به شبهاتی در زمینه مخالفت حسن با امامان شیعه پاسخ داده شده است. «از روزگار حسن تا عصر ما، هماره گزارش‌هایی بر سر زبان‌ها بوده كه برخی آنها را دلیل بر مخالفت او با امامان شیعه می‌دانسته‌اند اما به‌نظر می‌رسد كه بیشتر گزارش‌های مزبور، به دلیل سستی سند و تناقض محتویات آنها با یكدیگر و مغایرت آنها با مسلمات تاریخی، درخور استناد نیست و پاره‌ای از آنها را نیز كه می‌توان معتبر شمرد، دلالتی بر مخالفت جدی او با امامان شیعه ندارد».در فصل هفدهم ستایش از امامان شیعه در روایات و سخنان حسن و در فصل بعد، انعكاس احادیث و سخنان امام علی(ع) و امامان دیگر در سخنان و روایات حسن بررسی شده است.
در فصل نوزدهم، پیوندهای حسن با رجال شیعه مورد مداقه واقع شده است. عمران بن حصین، ابوبرزه اسلمی، احنف بن قیس، جابر انصاری، ابن عباس، خدیفه، ام‌سلمه، ابوذر، كمیل، ابی بن كعب، عمار، مالك دینار و ربیع بن انس ازجمله این رجال هستند.
حسن در میان علمای شیعه مخالفان و موافقانی داشته است كه: فضل بن شاذان، فیض كاشانی، ملامحمد طاهرقمی، مجلسی و محمدعلی كرمانشاهی ازجمله مخالفان و: فرزدق، ایوب سختیانی، واقدی، مسعودی، صدوق، راغب اصفهانی، شیخ مفید، ابوعلی مسكویه، شریف رضی، شیخ طوسی، سیدبن طاووس، خواجه طوسی، سید حیدر آملی، قاضی شوشتری، شیخ بهایی، صدرای شیرازی، مجلسی اول، حكیم سبزواری و محمدتقی جعفری هم ازجمله موافقان و ستایشگران وی بوده‌اند.در فصل بیست و چهارم كتاب ارتباط حسن با سلسله‌های صوفیه مورد بررسی قرار گرفته است. «از دیرباز بسیاری از سلسله‌های صوفیه، شجره نسب طریقتی خود را به حسن و از طریق او به امام علی(ع) می‌رسانیده‌اند.بنا به روایات ایشان، حسن در كنف تربیت امام علی(ع) پرورش یافت و به او ارادت داشت. در علوم به او رجوع كرد و طریقت و خرقه از وی گرفت و كلمه توحید را امام به او تلقین كرد و وقتی حسن به دنیا آمد، وی را نزد امام بردند و او نام حسن را بر وی نهاد.»در فصل بیست و پنجم و آخر كتاب، ابعاد تصوف حسن مطرح و از غلبه حزن و غم بر او و ترغیب وی به استفاده از نعمت‌های حلال و تخطئه افراط در زهد، نكوهش وی از اعتیاد به زندگی پرتجمل و نهی از گردآوری ثروت انبوه، توجه دادن وی به ایفای وظایف اجتماعی و دعوت همگان به كوشش و تحرك و تخطئه طفیلی‌گری و ارتزاق از راه دین سخن به میان رفته است.
منبع

دانلود متن کامل کتاب الکترونیک
حسن بصری گنجینه دار علم و عرفان - اکبر ثبوت